Παιδί και Διαδίκτυο
Προκλήσεις αλλά και κίνδυνοι
Γιώργος Λιακέας Σχολικός Σύμβουλος Πληροφορικής
Μέρος Α. To Αιαδίκτυο
Το Διαδίκτυο ή Internet όπως λέγεται στα αγγλικά, αποτελεί ένα παγκόσμιο δίκτυο υπολογιστών το οποίο εκτείνεται σε κάθε γωνιά της γης. Η σύνδεση των υπολογι¬στών του Διαδικτύου γίνεται μέσα από απλές χάλκινες τηλεφωνικές γραμμές, από ταχύτατες γραμμές οπτικών ινών ή με ραδιοζεύξεις μέσω τηλεπικοινωνιακών δορυ¬φόρων. Το Διαδίκτυο παρέχει τις υπηρεσίες του σε εκατοντάδες εκατομμύρια χρή¬στες ανεξάρτητα από το χώρο και το χρόνο. Σύμφωνα με έρευνες φορέων οι οποίοι ασχολούνται με στατιστικές που σχετίζονται με το Internet, οι χρήστες του Διαδι-κτύου υπολογίζονται σε πάνω από 1δισ. 400 εκατ. παγκοσμίως. Ειδικότερα στην Ελ¬λάδα, οι χρήστες του Διαδικτύου υπολογίζονται γύρω στα 3.800.000 ή ποσοστό 35,5% του συνολικού πληθυσμού και προέρχονται κυρίως από τις νεότερες ηλικίες.
Το Διαδίκτυο παρέχει τη δυνατότητα πρόσβασης σε κάθε είδους ειδήσεις, πληροφο¬ρίες και βάσεις δεδομένων σε όλο τον κόσμο. Μέσα από αυτό μπορούν να εκτελε¬στούν διάφορες εφαρμογές οι οποίες έχουν ως στόχο την ενημέρωση, την επικοινω¬νία, την εκπαίδευση και την ψυχαγωγία. Χαρακτηριστικές υπηρεσίες του Διαδικτύου είναι ο παγκόσμιος ιστός (www), το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο (e-mail), οι ομάδες συζητήσεων (newsgroup), η συνομιλία σε πραγματικό χρόνο (chat), οι λίστες ανα¬κοινώσεων (mailing list), οι τηλεδιασκέψεις με ομιλία και εικόνα (video conference) κτλ.
Όσον αφορά τις επιχειρησιακές εφαρμογές, το Διαδίκτυο δίνει τη δυνατότητα για ερ¬γασία από απόσταση ή τηλε-εργασία (teleworking), εμπορικές συναλλαγές μέσω υπολογιστή (ηλεκτρονικό εμπόριο -> e-commerce), επικοινωνία και συναλλαγή του πολίτη με δημόσιες υπηρεσίες (ηλεκτρονική διακυβέρνηση -> e-government), διά¬γνωση και παροχή ιατρικών συμβουλών από μακριά (τηλε-ιατρική) και φυσικά τη δυνατότητα εκπαίδευσης και κατάρτισης από απόσταση ( τηλεκπαίδευση -> e-learn-ing, τηλεκατάρτιση -> e-training).
Σήμερα, πάρα πολλά ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης της Ευρώπης και των ΗΠΑ προτρέπουν τους εκπαιδευόμενους όχι μόνο να χρησιμοποιούν ηλεκτρονικό εκπαιδευτικό υλικό ως κύριο μέσο μελέτης αλλά και να παραδίδουν τις εργασίες τους μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ή με ψηφιακά μέσα αποθήκευσης (οπτικούς δί¬σκους (CD/DVD ROM), ηλεκτρονικές μικρομνήμες (USB stick) κτλ. Με ανάλογα ηλεκτρονικά μέσα διανέμονται και οι σημειώσεις των καθηγητών οι οποίες με αυτό τον τρόπο έχουν τη δυνατότητα να βελτιώνονται και να επικαιροποιούνται. Δημιουργούνται επίσης νέες εκπαιδευτικές εφαρμογές και προγράμματα, τα οποία συμπληρώνουν τον κλασσικό τρόπο διδασκαλίας.
Η μελλοντική τάση στην εκπαίδευση είναι ο κάθε μαθητής να διαθέτει το δικό του υπολογιστή και το κάθε σχολείο τη δική του ασύρματη ευρυζωνική σύνδεση, η οποία θα δίνει τη δυνατότητα πρόσβασης σε όλους τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς σε οποιοδήποτε χώρο του σχολείου. Και κατά τη διάρκεια της σχολικής ώρας, μαθη¬τές και διδάσκοντες θα έχουν τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν ηλεκτρονικά βιβλία, εκπαιδευτικό λογισμικό και να κάνουν άμεσες αναζητήσεις στο Διαδίκτυο.
Για να πάρουμε μια ιδέα για την εξέλιξη των προσφερόμενων υπηρεσιών, ας θυμη¬θούμε την εποχή από τα τέλη της δεκαετίας του '60 ως τις αρχές της δεκαετίας του '90. Εκείνο τον καιρό, οι πληροφορίες που κυκλοφορούσαν στο Διαδίκτυο ήταν απο¬κλειστικά σε μορφή κειμένου και για την πρόσβαση σε αυτές απαιτείτο η γνώση πο¬λύπλοκων εντολών.
Από τις αρχές του '90 όμως, ο Παγκόσμιος Ιστός ή World Wide Web έγινε η πιο δη¬μοφιλής υπηρεσία του Διαδικτύου αφού μας επιτρέπει να βλέπουμε όλες τις πληρο¬φορίες σε ένα γραφικό και εύκολο στη χρήση του περιβάλλον. Μέσω της τεχνολο¬γίας του Παγκόσμιου Ιστού έχουμε τη δυνατότητα να βλέπουμε τις πληροφορίες όχι μόνο με τη μορφή κειμένου (όπως γινόταν πριν το '90) αλλά συνοδευόμενες από ει¬κόνες, ήχο και βίντεο.
Με τη χρήση ειδικών προγραμμάτων περιήγησης στον Παγκόσμιο Ιστο τα οποία ονομάζονται φυλλομετρητές (browsers), οι μορφές των πληροφοριών που αναφέ¬ραμε, συνενώνονται και παρουσιάζονται με τη μορφή ειδικών εγγράφων. Τα έγγραφα αυτά ονομάζονται ιστοσελίδες (web pages). Οι πιο διαδεδομένοι φυλλομετρητές είναι o Mozilla Firefox, ο Internet Explorer καθώς και άλλοι όπως η Opera και το Safari.
Τα παιδιά μπορούν να βρουν στο Διαδίκτυο μια πληθώρα από πληροφορίες προερχό¬μενες από διάφορες πηγές μάθησης όπως διαδικτυακές εγκυκλοπαίδειες, βιβλιοθήκες καθώς και από ιστοτόπους εκπαιδευτικών οργανισμών, πανεπιστημίων και σχολείων. Επίσης μπορούν να επικοινωνούν με φίλους τους μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου να ακούν τη μουσική που τους αρέσει, να κατεβάζουν βίντεο με ταινίες ή να παίζουν ηλεκτρονικά παιγνίδια.
Τα κυριότερα σημεία από όπου σήμερα οι νέοι συνδέονται στο Διαδίκτυο είναι το σπίτι, το σχολείο, τα web cafe αλλά σε αρκετά μεγάλο βαθμό και τα κινητά τηλέ¬φωνα.
Οι νέοι αξιοποιούν το Internet για επικοινωνία και πληροφόρηση, όπως άλλωστε και οι χρήστες μεγαλύτερης ηλικίας, αφιερώνουν όμως περισσότερο χρόνο στην ψυχα¬γωγία, έχοντας βρει στο Διαδίκτυο μια ανεξάντλητη πηγή εύρεσης μουσικών κομμα¬τιών, κινηματογραφικών ταινιών αλλά και παιχνιδιών!
Σε αντίθεση με τις μεγαλύτερες ηλικίες, δε φαίνεται να τους ενδιαφέρει τόσο η κλασ¬σική ειδησεογραφική πληροφόρηση αλλά ενημερώνονται πάρα πολύ για θέματα σπουδών και ιδιαίτερα για θέματα που σχετίζονται με την επαγγελματική απασχό¬ληση και την εύρεση εργασίας.
Μέρος Β. Οι κίνδυνοι του Αιαδικτύου
Αν και οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές και το Διαδίκτυο έχουν καθιερωθεί γενικά ως αξιόπιστες και πλούσιες πηγές πληροφόρησης, η πραγματικότητα είναι διαφορετική και είναι γεγονός ότι το Διαδίκτυο κρύβει αρκετούς κινδύνους για ένα ανυποψίαστο παιδί.
Έχει πολύ μεγάλη σημασία οι γονείς, οι δάσκαλοι και όσοι έχουν την ευθύνη της επίβλεψης των παιδιών να γνωρίζουν τα πλεονεκτήματα, τα μειονεκτήματα και τους κινδύνους του Διαδικτύου αλλά και τους τρόπους επικοινωνίας μέσα από αυτό.
Από τη μια πλευρά, η φύση του Διαδικτύου είναι τέτοια που έλκει τα παιδιά. Αποτε¬λεί για αυτά «μαγικό» γεγονός το ότι με το πάτημα ενός κουμπιού μπορούν να επι¬σκεφθούν τόσα όμορφα πράγματα, να επικοινωνούν με τους φίλους τους και να ικα¬νοποιούν τον αυθορμητισμό και την περιέργειά τους, πράγματα φυσιολογικά για την ηλικία τους.
Από την άλλη, εμείς ως γονείς διδάσκουμε τα παιδιά μας να μη μιλούν με άγνωστους ανθρώπους και να μην τους ανοίγουν την πόρτα σε περίπτωση που είναι μόνα στο σπίτι. Επίσης ότι δεν πρέπει να δίνουν πληροφορίες σε άγνωστα άτομα τα οποία παίρνουν τηλέφωνο στο σπίτι. Κάποιοι γονείς, μάλιστα, παρακολουθούν που πάνε τα παιδιά τους, ποιους φίλους επισκέπτονται, με ποιους παίζουν, τι εκπομπές βλέπουν στην τηλεόραση καθώς και τι βιβλία και περιοδικά διαβάζουν.
Παρόλα αυτά, πολλοί γονείς δεν έχουν ακόμη αντιληφθεί ότι χρειάζεται ανάλογη προσοχή, επίβλεψη και καθοδήγηση για τα παιδιά τους σε θέματα που αφορούν το Διαδίκτυο.
Κανένας γονιός δεν πρέπει να επαναπαύεται με την πεποίθηση ότι το παιδί του μπο¬ρεί να προστατευθεί από τους φορείς οι οποίοι προσφέρουν υπηρεσίες του Διαδι-κτύου. Αυτό που στην πραγματικότητα συμβαίνει είναι ότι πολλές ομάδες συζητή¬σεων στο Διαδίκτυο ("chat room", "news group" κτλ) δεν επιβλέπονται ποτέ από κα¬νένα.
Σε τέτοιου είδους επαφές, κανείς δε μπορεί να είναι σίγουρος για το όνομα, το φύλο και την ιδιότητα που δηλώνουν οι μετέχοντες. Κατά κανόνα τα ονόματα που χρησι¬μοποιούν είναι ψευδώνυμα ή ακόμα και παραπλανητικά. Συνεπώς, είναι αδύνατο να γνωρίζει το παιδί εάν αυτός με τον οποίο επικοινωνεί είναι πράγματι παιδί ή κάποιος πονηρός ενήλικος, ο οποίος ενδεχομένως να έχει ως σκοπό να το εκμεταλλευτεί ή ακόμα και να το βλάψει.
Στις περιπτώσεις όπου το παιδί μας λαμβάνει κανονικό ταχυδρομείο ή όταν έρχονται οι φίλοι του στο σπίτι, εμείς ως γονείς, είμαστε σε θέση να ελέγχουμε την κατά¬σταση. Στο Διαδίκτυο όμως είναι αδύνατο να γνωρίζουμε τι μπορεί να συμβαίνει ή να λέγεται στους διάφορους τόπους επικοινωνίας.
Πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι μπορεί να υπάρξουν πολύ σοβαρές συνέπειες εάν το παιδί ξεγελαστεί από κάποιον επιτήδειο και δώσει προσωπικές πληροφορίες όπως όνομα, κωδικούς, αριθμό τηλεφώνου, αριθμό πιστωτικής κάρτας και διεύθυνση. Τα πράγματα μπορεί να γίνουν ακόμη πιο δύσκολα, σε περίπτωση που πεισθεί να συ¬ναντήσει κάποιον άγνωστο με τον οποίο επικοινωνούσε μέσω Διαδικτύου.
Υπάρχουν και άλλοι κίνδυνοι εκτός από τους πιο πάνω, όπως:
• Τα παιδιά μπορεί να επισκέπτονται ιστοσελίδες που είναι ακατάλληλες γι' αυτά, μπορεί να βρεθούν σε ιστοσελίδες ομάδων που προωθούν το μίσος, τη βία, τα ναρκωτικά και την πορνογραφία.
• Υπάρχει το ενδεχόμενο να πέσουν θύματα μια καλοστημένης διαφημιστικής εκστρατείας η οποία να γίνεται ακόμη και μέσα από αξιόπιστες και σοβαρές ιστοσελίδες.
• Κάποιοι ιστότοποι υπόσχονται «δώρα» στα παιδιά για να τα προσελκύσουν και στη συνέχεια να τους αποσπάσουν ευαίσθητες πληροφορίες.
• Όταν τα παιδιά ξοδεύουν πάρα πολλές ώρες στο Διαδίκτυο, υπάρχει ο κίνδυ¬νος να χάνουν πολύτιμο χρόνο τον οποίο θα μπορούσαν να αξιοποιήσουν για να αναπτύξουν κοινωνικές ικανότητες, να αθληθούν και κυρίως να μελετή¬σουν τα μαθήματά τους.
• Υπάρχει το ενδεχόμενο το παιδί να πέσει θύμα του cyberbullying (=τραμπουκισμός μέσω διαδικτύου). Στην κατάσταση αυτή κάποιος δέχεται τα πειράγματα, τις ειρωνείες ή τις απειλές άλλου ή άλλων ατόμων μέσω δια-δικτύου ή κινητού τηλεφώνου. Υπάρχουν περιπτώσεις παιδιών τα οποία οδη¬γήθηκαν στην αυτοκτονία μέσα από τέτοιες καταστάσεις.
Εξάρτηση από το Διαδίκτυο
H παθολογική εξάρτηση από το Διαδίκτυο αποτελεί κοινωνικό πρόβλημα το οποίο έχει λάβει ανησυχητικές διαστάσεις στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στις ΗΠΑ, στην Ιαπωνία, και στην Κίνα. Οι εκτιμήσεις αναφέρουν ότι το πρόβλημα αφορά το 5-10% των χρηστών του Ίντερνετ παγκοσμίως. Από την ψυχιατρική κοινότητα έχει αναγνωριστεί ως ξεχωριστή διαταραχή με το όνομα IAD (Internet Addiction Disor¬der). Το φαινόμενο του εθισμού έχει εμφανιστεί και στην Ελλάδα αλλά είναι άγνω¬στο ακόμα σε ποιο βαθμό.
Η εξάρτηση από το Διαδίκτυο μπορεί να συγκριθεί με άλλες εξαρτήσεις όπως ο αλ¬κοολισμός ή η βουλιμία, ενώ έχει τα χαρακτηριστικά ψυχαναγκαστικής συμπεριφο¬ράς, με αρνητικές συνέπειες στην προσωπική, οικογενειακή και επαγγελματική ζωή.
Σύμφωνα με τις υπηρεσίες εξάρτησης της Ιατρικής Σχολής του πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, τα πιο ευάλωτα παιδιά είναι τα μοναχικά ή εκείνα που ανήκουν σε οικο¬γένειες όπου κανείς δε βρίσκεται στο σπίτι για να συζητήσουν όταν γυρνούν από το σχολείο.
Οι προσπάθειες που έχουν γίνει για να σκιαγραφηθεί το προφίλ των χρηστών οι οποίοι είναι εξαρτημένοι από το Διαδίκτυο κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ο εθισμός επηρεάζει άτομα ανεξάρτητα από κοινωνικές ομάδες, εισόδημα, πολιτισμικό ή μορ¬φωτικό επίπεδο. Από πλευράς φύλου, οι έρευνες έδειξαν ότι οι άνδρες πιο επιρρεπείς στον εθισμό και προτιμούν ιστοσελίδες με ροζ περιεχόμενο ενώ οι γυναίκες τα chat rooms με ρομαντικά θέματα συζητήσεων και φυσικά τις αγορές μέσω Διαδικτύου.
Οι ερευνητές προσθέτουν ότι αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία δεν είναι το πόση ώρα περνά κάποιος στο Internet, αλλά τι ακριβώς κάνει, καθώς ο εθισμός στα παιχνί¬δια, στον ηλεκτρονικό τζόγο, και την ψηφιακή πορνογραφία είναι οι συνηθέστερες εκδηλώσεις της διαταραχής.
«Θα ήταν αφελές πάντως» επισημαίνει ένας ειδικός αναλυτής «να ρίξουμε την ευ¬θύνη στο Διαδίκτυο, καθώς είναι απλά ένα μέσο, στο περιβάλλον του οποίου μπορείς να βρεις από ηλεκτρονικό τζόγο, μέχρι εγκυκλοπαίδειες, πληροφορίες και ειδήσεις. Θα ήταν σαν να λέγαμε ότι τα σούπερ μάρκετ είναι επιβλαβή, γιατί κάποιος μπορεί να βρει εκεί αλκοόλ και να μεθύσει, πίνοντας μονορούφι ένα μπουκάλι ουίσκι».
Όπως αναμενόταν, οι μελέτες κατέληξαν στο ότι τα περισσότερα κρούσματα εθι¬σμού στο Διαδίκτυο παρουσιάζονται στα πανεπιστήμια, επειδή οι φοιτητές έχουν απεριόριστη πρόσβαση, πολύ χρόνο διαθέσιμο και κανείς δεν μπορεί να ελέγξει τις ιστοσελίδες τις οποίες επισκέπτονται.
Στην Ελλάδα, μεταξύ άλλων, υπάρχει μια έρευνα της Μονάδας Εφηβικής Υγείας της Β' Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η έρευνα αυτή καταδεικνύει ότι το 18,2% των 15χρονων παιδιών στην Αττική παρουσιάζει περιοδικά ή συχνά προβλήματα από την υπερβολική χρήση του Διαδικτύου, βρίσκεται δηλαδή πάρα πολύ κοντά στην κατάσταση του εθισμού. Το 8% κάνει χρήση του Διαδικτύου πάνω από είκοσι ώρες την εβδομάδα, ενώ τρεις στους δέκα εφήβους περιηγείται στο Inter¬net σε καθημερινή βάση, ασχολούμενο κυρίως με το να παίζει online παιχνίδια.
Τα παιδιά που είναι εθισμένα στο Διαδίκτυο, αγχώνονται αν δε δουν τα e-mail τους πολλές φορές την ημέρα, δεν αντέχουν αν μέσα στη διάρκεια της ημέρας δεν ελέγ¬ξουν το περιεχόμενο ενός μεγάλου καταλόγου από ιστοσελίδες, περνούν όλο και πε¬ρισσότερη ώρα καθημερινά online και έχουν περισσότερους «εικονικούς» φίλους -από πραγματικούς.
Ας εξετάσουμε ένα τεστ «διάγνωσης εθισμού» που μπορούμε να κάνουμε οι γο¬νείς στα παιδιά μας:
- Το παιδί μας παραβιάζει τα χρονικά όρια που του έχουμε θέσει σχετικά με τη χρήση του Διαδικτύου;
- Αναβάλει (και τελικά δεν εκτελεί) τις δουλειές που του έχουμε αναθέσει ή τη μελέτη των μαθημάτων του, σπαταλώντας το χρόνο του online;
- Δημιουργεί περισσότερες εικονικές φιλίες μέσω του Διαδικτύου από ότι πραγματικές;
- Η πρώτη του δουλειά όταν έρχεται στο σπίτι είναι να τρέχει για να δει τα e-mail του πριν κάνει οτιδήποτε άλλο;
- Απομονώνεται πολύ συχνά από τότε που ανακάλυψε το Διαδίκτυο ενώ πριν δε συνέβαινε κάτι τέτοιο;
- Εξαγριώνεται, αντιδρά έντονα ή κλείνεται στον εαυτό του όταν το ρωτάμε με τι ασχολείται όση ώρα βρίσκεται στο Διαδίκτυο;
- Παραμελεί αθλητικές δραστηριότητες ή κοινωνικές συναναστροφές προκειμένου να βρεθεί στο δωμάτιο μόνο του για να ασχοληθεί με τον υπολογιστή του;
Μέρος Γ. Μέτρα προστασίας
Τι μπορούμε να κάνουμε εμείς ως γονείς ώστε το Διαδίκτυο να είναι περισσότερο ασφαλές και εποικοδομητικό για τα παιδιά μας;
1. Πρέπει να ορίσουμε ένα όριο σχετικά με το χρόνο που επιτρέπεται να ξοδεύει το παιδί μας στο Διαδίκτυο.
2. Πρέπει να δώσουμε στα παιδιά μας να καταλάβουν ότι όταν συνομιλούν με κάποιον σε μια εικονικό δωμάτιο συζήτησης, δεν είναι σε θέση να γνωρίζουν ποιο πραγματικά είναι το άτομο αυτό και τι επιδιώκει.
3. Να διδάξουμε τα παιδιά μας ώστε να μη δίνουν ποτέ προσωπικές πληροφο¬ρίες σε άλλα άτομα ή σε ιστοσελίδες στο Διαδίκτυο
4. Δεν πρέπει τα παιδιά μας να δέχονται να συναντήσουν κάποιον που γνώρισαν μέσω του Διαδικτύου.
5. Να είμαστε προσεκτικοί και να μη δίνουμε αριθμούς πιστωτικής κάρτας ή άλλους κωδικούς στα παιδιά μας για ν' αγοράσουν αγαθά ή υπηρεσίες από το Internet ή για να μπορούν να βλέπουν κάποιες ιστοσελίδες, οι οποίες πιθανόν να είναι ακατάλληλες γι' αυτά.
6. Πρέπει να εξηγήσουμε στα παιδιά ώστε να καταλάβουν ότι πολλά απ' όσα βλέπουν ή διαβάζουν στο Διαδίκτυο μπορεί να μη είναι αληθινά
7. Είναι καλό ως γονείς να χρησιμοποιούμε υπηρεσίες ή λογισμικά τα οποία δί¬νουν γονικό έλεγχο στο τι μπορούν να επισκεφθούν τα παιδιά στο Διαδίκτυο και να αποκόπτουν ακατάλληλες ιστοσελίδες.
8. Να επιτρέπουμε στα παιδιά να χρησιμοποιούν διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου μόνο στην περίπτωση που τα θεωρούμε αρκετά ώριμα για να το χειρίζονται. Κατά καιρούς καλό είναι να ενημερωνόμαστε με ποιους επικοι¬νωνούν.
9. Πρέπει να διδάξουμε στα παιδιά να συμπεριφέρονται στο Διαδίκτυο με την ίδια ευγένεια και καλούς τρόπους όπως και στην κανονική ζωή και να μην κρύβονται πίσω από την ανωνυμία για να ασχημονούν.
10. Την ίδια συμπεριφορά πρέπει να ακολουθούν και όταν χρησιμοποιούν οποιοδήποτε άλλο ηλεκτρονικό υπολογιστή εκτός από το δικό τους, δηλαδή στο σχολείο, σε βιβλιοθήκες ή ακόμη και σε σπίτια φίλων τους.
11. Είναι χρήσιμο να αφιερώνουμε αρκετό χρόνο, ώστε μαζί με τα παιδιά μας να εξερευνούμε το Διαδίκτυο και να συμμετέχουμε σε δραστηριότητες οι οποίες γίνονται μέσα από αυτό. Έτσι, θα καθοδηγούμε και θα επιβλέπουμε τη δραστηριότητα του παιδιού ενώ ταυτόχρονα θα διδασκόμαστε και οι ίδιοι.
Πάνω από όλα όμως πρέπει να υπάρχει η ζεστασιά της οικογένειας και σε όλες τις περιπτώσεις το παιδί να αισθάνεται ότι οι δικοί του άνθρωποι βρίσκονται μαζί του και είναι έτοιμοι να του συμπαρασταθούν και να το βοηθήσουν στα προβλήματα και στις ανησυχίες των εφηβικών του χρόνων.
Γιώργος Λιακέας