ΜΕΛΙΓΑΛΑΣ
Μάλλον οικοδομήθηκε μεταξύ 1045-1100 και αναπτύχθηκε κυρίως το Μεσαίωνα. Στα χρόνια των Φράγκων και των Ενετών, άλλα και των Τούρκων ήταν σημαντική πολίχνη και μικρό εμπορικό κέντρο διακινήσεως των προϊόντων της πεδιάδας της Μεσσηνίας (μέχρι και σήμερα, γίνεται παζάρι στην κεντρική πλατεία του Δ.Δ. Μελιγαλά). Υπάρχουν καταγραφές του ονόματος ως εξής: το 1700 Meli-Gala, το 1704 και το 1805 Meligala, και το 1836 στην πρώτη επίσημη εμφάνιση των οικισμών του ελεύθερου κράτους, το Μελιγαλά είναι καταγεγραμμένο ως Μελιγαλάς. Έκτοτε, επικρατεί λανθασμένα ο τύπος σε ονομαστική πτώση. Ο Μελιγαλάς έδωσε έντονα το παρόν το 1821 και βοήθησε αργότερα στην αποκατάσταση της ομαλότητας, όπως γράφει στα απομνημονεύματά του ο Μακρυγιάννης.
ΑΝΘΟΥΣΑ
Η χωμένη στα άνθη και στους πορτοκαλεώνες της, Ανθούσα, στα ριζά της πρώτης τσούκας και στη σκιά του Βουλκάνου, απέχει μισή ώρα από την Καλαμάτα (2 χλμ. από Μελιγαλά και 32 από Καλαμάτα) και βρίσκεται σε υψόμετρο 120 μέτρων. Αρχικά το χωριό λεγόταν Δέρε και οι τρεις τσούκες του (λόφοι) λέγονταν λόφοι των Δερών. Εκεί έγιναν οι μάχες μεταξύ Μεσσηνίων και Σπαρτιατών. Αργότερα ονομάστηκε Ζέζα από τον Τούρκο Ζεζέ Αγά που είχε εκεί το κονάκι του. Το 1927, με το διάταγμα 4-11-1927 μετονομάστηκε σε Ανθούσα. Υπάρχει περιοχή που λέγεται Τούρκους, διότι εκεί κάποιος Κοράτσης σκότωσε για λόγους τιμής 5-6 Τούρκους. Το Ζέζα είναι Αλβανική λέξη και σημαίνει μαύρος από το χρώμα του χώματος της περιοχής.
ΖΕΥΓΟΛΑΤΙΟ
Το Ζευγολατιό, στο μέσο του κάμπου της άνω Μεσσηνίας (4 χλμ. Β. του Μελιγαλά και 36 από Καλαμάτα) ανάμεσα στα δυο ποτάμια του Χάραδρα και Αμφίτα, με την χαρακτηριστική τρικέφαλη σιδηροδρομική γραμμή, βρίσκεται σε υψόμετρο 50 μέτρων. Το τοπωνύμιο έχει βυζαντινή προέλευση και προήλθε από το σύστημα εγγείου φορολογίας του Βυζαντινού κράτους, σύμφωνα με το οποίο η γη διαιρείται σε τεμάχια αξίας 1000 νομισματικών μονάδων, κάθε μία από τις οποίες έφερε το όνομα Ζευγάριον ή Ζευγολατείον. Σε αυτές τις μονάδες βασιζόταν το κράτος για να ορίσει την φορολογία των ιδιοκτητών των αναφερομένων περιοχών (όταν δεν πλήρωναν τους φόρους και η έκταση περνούσε σε άλλο ιδιοκτήτη, περνούσαν μαζί και όλοι οι εργαζόμενοι σε αυτόν). Επί Ενετοκρατίας ήταν κέντρο εμπορίου.
ΚΑΛΛΙΡΡΟΗ
8 χλμ. Βορειοδυτικά του Μελιγαλά και 32 από Καλαμάτα, αριστερά και δεξιά του δρόμου Κυπαρισσία-Τσακώνα, χωμένη στο πράσινο σε υψόμετρο 130 μέτρων, βρίσκεται ένα από τα ωραιότερα χωριά της Μεσσηνίας, η Καλλιρόη. Ονομαζόταν αρχικά Μπούγα. Χτίστηκε 8 αιώνες πριν και το πρώτο σπίτι είχε σκεπή από πλάκες και κορμούς ασφάκας (δένδρο με στριφτό ξύλο που δεν σπάζει). Το 1928, με το διάταγμα υπ’αρ. Α 156/28 μετονομάστηκε σε Καλλιρόη, κατά μία εκδοχή από την καλή ροή του λαδιού της και κατά μία άλλη από την πηγή του χωριού Μουντρά που είχε καλή ροή. Με το όνομα Καλλιρόη άλλωστε, υπήρχε και πηγή της περιοχής στην αρχαιότητα. Από ανασκαφές το 1929, προκύπτει ότι οι Σπαρτιάτες είχαν εδώ φυλάκιο για να φορολογούν τους διερχόμενους, διότι ήταν διάβαση από την Ανατολική στην Δυτική Πελοπόννησο. Γι’ αυτό και οι Τούρκοι είχαν εκεί φρουρά και στρατό. Φαίνεται ότι η σημερινή Καλλιρόη βρίσκεται εκεί που άλλοτε υπήρχε η προέκταση της αρχαίας πόλης Ανδανίας (2600-2200 π.Χ.)
ΜΑΓΟΥΛΑ
Η γραφική Μαγούλα, 2 χλμ. Βορειοδυτικά του Μελιγαλά και 32 από Καλαμάτα, πεδινή περιοχή αλλά χτισμένη σε λόφο η ίδια, με υψόμετρο 50 μέτρων. Προφανώς η λέξη Μαγούλα προέκυψε από την τοπική της κατάσταση, διότι οι μαγούλες είναι λείψανα προϊστορικών οικισμών, που εμφανίζονται με την μορφή μικρών εξάρσεων του εδάφους στα πεδινά κυρίως μέρη. Η Μαγούλα, είναι σλαβική λέξη άλλα η ετυμολογία της ανάγεται στην λατινική γλώσσα (magules-μάγουλο, μικρός λοφίσκος).
ΜΙΛΑ
Ένας από τους παλιούς οικισμούς της Μεσσηνίας είναι το γραφικό Μίλα, 6χλμ. Δυτικά του Μελιγαλά (36 από Καλαμάτα), σε υψόμετρο 300 μέτρων. Από διάφορα ευρήματα φαίνεται ότι το Μίλα κατοικείται από την Μυκηναϊκή εποχή. Το χωριό φέρει το όνομα Μίλα από το 1690. Στην περιοχή βρισκόταν κατά την Τουρκοκρατία ο μικρότερος οικισμός Ράμα ή Ραμοβούνι, όπου γεννήθηκε ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, ο θρυλικός Γέρος του Μωριά, στον οποίο χρωστάμε την ελευθερία μας. Ο ίδιος διηγείται στον Τερτσέτη: «εγεννήθηκα εις τα 1770, Απριλίου 3, την Δευτέρα της Λαμπρής…εις βουνό, εις ένα δένδρο από κάτω, εις την παλαιάν Μεσσηνίαν, ονομαζόμενο Ραμοβούνι». Σήμερα εδώ, έχει στηθεί η προτομή του με αναμνηστική πλάκα. Στο Κάστρο του Μίλα που έχει κτισθεί στα χρόνια της Φραγκοκρατίας και διατηρείται σε καλή κατάσταση μέχρι και σήμερα, ο Κολοκοτρώνης πολέμησε ενάντια στους Τούρκους, απαλλάσσοντας τους χωρικούς από το φόρο της δεκάτης και τον Τουρκικό ζυγό.
ΝΕΟΧΩΡΙΟΝ
Το Νιοχώρι ή Νιχώρι της Ιθώμης, χτισμένο σε 60 μέτρα υψόμετρο, έχει πολλά που το κάνουν μοναδικό: από την μια μεριά την Ιθώμη (παλιό και νέο μοναστήρι Βουλκάνου) και από την άλλη το τρικέφαλο γεφύρι της προς Μελιγαλά-Νιοχώρι-Σαντάνι. Η λέξη Νεοχώριο σημαίνει ακριβώς το νέο χωριό, διότι το σημερινό χωριό προήλθε, μετά το 1821, από την συνένωση των περιοχών Μπέτσι και Γκολέμι και της περιοχής Βλαχογάλαρα. Στην είσοδο του χωριού από Μελιγαλά, το γεφύρι της Μαυριζούμενας (μνημείο υψηλής τέχνης) περιμένει την αξιοποίησή του. Χτισμένο τον 4ο π.Χ. αιώνα με 16-17 καμάρες (το παλαιότερο της Ελλάδας) είναι σύγχρονο των τειχών της Ιθώμης που έχτισε ο Θηβαίος στρατηγός Επαμεινώνδας. Μόλις το 1821 κρίθηκε διατηρητέο. Η ανακατασκευή του έγινε το 12ο ή 13ο αιώνα από τη χήρα του στρατηγού Μαυροζούμη. Ανακαινίστηκε πάνω στις αρχαίες τετραγωνικές βάσεις με 9 καμάρες. Στο υψηλότερο σχεδόν σημείο του χωριού, στέκει ετοιμόρροπο το πατρικό σπίτι της Μαρίας Κάλας. Αν και έχει ανακηρυχθεί διατηρητέο από το 1998, περιμένει ακόμη την φροντίδα της πολιτείας.
ΠΟΛΙΧΝΗ
10 χλμ. Βορειοδυτικά του Μελιγαλά και 40 από την Καλαμάτα, δεσπόζει του αρχαίου «Στενυκλαρίου πεδίου», με μέσο σταθμικό υψόμετρο 90 μέτρα. Η Πολίχνη παρουσιάζει μεγάλο αρχαιολογικό ενδιαφέρον, αφού στην θέση της τοποθετείται το κέντρο της αρχαίας Ανδανίας. Το 1858 βρέθηκαν, στο κέντρο της Πολίχνης, δύο μεγάλες ενεπίγραφες πλάκες (εγράφησαν το 93 π.Χ.) και αναφέρουν τους ιερούς νόμους που διείπαν το τελετουργικό μέρος των «Καρνασίων Μυστηρίων». Οι αρχαιολόγοι ταυτίζουν την σημερινή πηγή του Διβαριού (κοντά στην Πολίχνη) με την πηγή πλησίον του αγάλματος εκ της οποίας «ύδωρ αναβλύζει» κατά τον Παυσανία. Η Μονή των Αγίων Ταξιαρχών βρίσκεται στον τόπο αρχαιότερης χριστιανικής εκκλησίας άλλα δεν είναι γνωστό πότε και από ποιόν χτίστηκε. Χρησίμευσε ως καταφύγιο των κατατρεγμένων από την Τουρκική εξουσία, ενώ κατά την επανάσταση του 1821 ως τόπος συνεδριάσεων και στρατηγείο των οπλαρχηγών του Ιερού Αγώνα. Στην ίδια περιοχή βρισκόταν το «Καρνάσιο Δάσος», τόπος εκτελέσεως των «Καρνασίων Μυστηρίων».
ΣΚΑΛΑ
Το παλιό ιστορικό κεφαλοχώρι της Άνω Μεσσηνίας, που σήμερα είναι ένα από τα δευτερεύοντα χωριά της Μεσσηνίας, από απόψεως πληθυσμού, κοινωνικής ζωής και πλουτοπαραγωγής, ήταν μια από τις σημαντικότερες κωμοπόλεις (κεφαλοχώρι) λόγω τοπογραφικής θέσεως και ως έδρα Κατσάμπαση περιφέρειας. Βρίσκεται Νότια του Μελιγαλά (4 χλμ. και 24 από Καλαμάτα). Εικάζεται ότι στην θέση του χωριού υπήρχε αρχαίος κατοικήσιμος οικισμός, ο Ισθμός, ενώ ο Παυσανίας αναφέρει βασιλέα της Μεσσηνίας με το όνομα Ίσθμιος. Το χωριό με την ονομασία Σκάλα απαντάται κατά την Βενετοκρατία. Ο πρώτος οικισμός χτίστηκε κατά το 1700. Ανατολικά της Σκάλας (300 μέτρα από το χωριό) βρίσκεται η τραγική «Παλουκόραχη», τόπος που οι Τούρκοι ανασκολόπιζαν τους κλέφτες, ώστε ο ανελέητος θάνατός τους να σταματά κάθε φιλελεύθερη ιδέα. Πρώτη η Σκάλα ξεκίνησε την επανάσταση του 1821 όταν στις 22 Μαρτίου σκότωσαν τους Τούρκους φρουρούς της Σκάλας και συνέλαβαν τον ταχυδρόμο του Πασά της Τρίπολης, με αποτέλεσμα να μην συλλάβουν σημαντικούς Έλληνες και εμποδιστεί η επανάσταση. Η Σκάλα υπήρξε ο πρώτος σταθμός του εκστρατευτικού σώματος του Κολοκοτρώνη και του Παπαφλέσσα. Το 1825, στην Σκάλα εγκαταστάθηκε ο Κουντουριώτης (πρωθυπουργός) μαζί με τον Αλ. Μαυροκορδάτο, εκστρατεύοντας κατά του Ιμπραήμ. Είναι η γενέτειρα του πολιτικού και αντιπροέδρου της Γερουσίας Δημ. Αθ. Κάβουρα. Οι Γερμανοί (1941-1944) πυρπόλησαν και κατέστρεψαν 50 οικίες του χωριού.
ΣΤΕΝΥΚΛΑΡΟΣ
Γνωστό και ως Αλιτούρι, βρίσκεται 4 χλμ. ΒΔ του Μελιγαλά και 34 από Καλαμάτα. Η Στενύκλαρος χτίστηκε από τον μυθικό ήρωα Στενύκληρο, κατά τον Παυσανία, και αποτελείτο από μικρούς οικισμούς. Τους μικρούς αυτούς οικισμούς ένωσε σε μία πόλη ο Κρεσφόντης (ο πρώτος βασιλιάς της Μεσσηνίας), έφτιαξε τα ανάκτορά του και την έκανε έδρα του. Στην διάρκεια του Α΄ Μεσσηνιακού πολέμου καταστράφηκε από τους Σπαρτιάτες, που ήταν και οι νικητές. Στην Τουρκοκρατία είχε το όνομα Αλιτούρι, από τον Τούρκο Αγά Αλή-Τούρη. Υπάρχουν χαλάσματα αρχαίων λουτρών κοντά στο χείμαρρο Ξάστερο. Πάντως, η περιοχή είναι αρχαιολογικώς ανεξερεύνητη.
ΤΣΟΥΚΑΛΕΪΚΑ
Ή αλλιώς το μικρό Παρίσι όπως συνηθίζεται να λέγεται. Συνδυάζει βουνό αλλά και κάμπο και είναι εύκολα προσβάσιμο στον επισκέπτη, λόγω της θέσης του επί του δημοσίου δρόμου Καλαμάτας-Αθηνών. Βρίσκεται 6 χλμ. ΝΑ του Μελιγαλά και 24 από Καλαμάτα, σε υψόμετρο 100 μέτρων. Υπάρχουν ίχνη αρχαίας κατοίκησης (οχυρό τείχος, όστρακα). Κατά πάσα πιθανότητα πήραν το όνομα τους από τους πρώτους οικιστές, ονόματι Τσουκαλά. Οι πρώτοι οικιστές έφτιαξαν τα παλιά Τσουκαλαίικα πάνω στο βουνό Τρύπες. Από εκεί κατέβηκαν στην σημερινή θέση τους το 1800.
