Ο Μυστράς υπήρξε περίφημο πολιτικό, στρατιωτικό και πνευματικό κέντρο της ύστερης Βυζαντινής περιόδου και αναπτύχθηκε μετά την Δ' Σταυροφορία (1204).
Όπως είναι γνωστό, το 1204 οι Φράγκοι ιππότες εγκαταστάθηκαν στην Πελοπόννησο.
Ο Γουλιέλμος Βιλλαρδουίνος επέλεξε το Μυστρά για να τον καταστήσει βάση της κυριαρχίας του σε ολόκληρη την Πελοπόννησο, από τη Μονεμβασία και τη Μάνη μέχρι την Αχαΐα.
Το 1249 ο Βιλλαρδουίνος περιέβαλε με ισχυρό τείχος την κορυφή του λόφου, χτίζοντας έτσι το κάστρο της πόλης που ονομάστηκε Μυστράς ή Μυζήθρας. Η ονομασία του σχετίζεται ετυμολογικά με τη μυζήθρα, είδος τυριού, από το σχήμα του βουνού ή από το επάγγελμα του ιδιοκτήτη του λόφου.
Το 1259, στη μάχη της Πελαγονίας, ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος συνέλαβε το Βιλλαρδουίνο, ο οποίος για την απελευθέρωση του του παραχώρησε τα κάστρα της Πελοποννήσου.
Έτσι το 1262 άρχισε μια νέα σελίδα για το Μυστρά, που έγινε έδρα στρατηγού. Οι κάτοικοι της πεδιάδας της Λακεδαιμόνιας, αναζητώντας τώρα πια ασφάλεια, έρχονταν και έκτιζαν τα σπίτια τους γύρω από το κάστρο. Ο πληθυσμός αυξήθηκε ταχύτατα και η νέα πόλη που δημιουργήθηκε ονομάστηκε Χώρα η οποία για καλύτερη προστασία περιτειχίστηκε. Αλλά και γύρω από το δεύτερο τείχος συγκεντρώνονταν και άλλοι κάτοικοι ώσπου σιγά - σιγά διαμορφώθηκε η Κάτω Χώρα η οποία με τη σειρά της περιτειχίστηκε. Έτσι οργανώθηκε η οχυρή πόλη του Μυστρά σε τρία επίπεδα. Στο κάστρο της κορυφής, όπου είχε την έδρα του ο στρατηγός, στην Πάνω Χώρα όπου βρίσκονταν τα παλάτια και τα αρχοντικά και στην Κάτω Χώρα όπου κατοίκησε η μεσαία τάξη. Καθώς η πόλη αναπτυσσόταν και μεγάλωνε, μεταφέρεται σε αυτή και η έδρα της μητρόπολης της Λακεδαιμόνιας. Οι κυριότεροι σταθμοί εξέλιξης του Μυστρά και τα σημαντικότερα γεγονότα είναι:
* Το 1308 καταργείται ο τίτλος του στρατηγού και την εξουσία αναλαμβάνουν μόνιμοι πλέον διοικητές, όπως ο Καντακουζηνός (1308 - 1316) και ο Ανδρόνικος Παλαιολόγος Ασάν (1316-1321).
* Στα μέσα του 14ου αιώνα ο διοικητής γίνεται ισόβιος, λαμβάνει τον τίτλο του Δεσπότη και δημιουργείται το «Δεσποτάτο του Μορέως».
* Πρώτος ο Μανουηλ Καντακουζηνός (1348 - 1380) έβαλε τα θεμέλια του νέου ελληνικού κράτους, οργάνωσε την περιοχή, δέχθηκε νέους κατοίκους, στερέωσε την ειρήνη και την ευημερία και έχτισε αρχοντικά και ναούς. Στη συνέχεια έγιναν Δεσπότες ο Ματθαίος Καντακουζηνός (1380 - 1383) και ο Δημήτριος (1383 - 1384).
* Με το Θεόδωρο Α' Παλαιολόγο (1384 - 1407) η εξουσία πέρασε στους Παλαιολόγους, οι οποίοι επέκτειναν τα όρια του δεσποτάτου καταλαμβάνοντας όλη την Πελοπόννησο. Με το διάδοχο του Θεόδωρο Β' (1407 - 1443), που ήταν δευτερότοκος γιος του Αυτοκράτορα Μανουηλ Β', εγκαινιάστηκε μια νέα περίοδος ακμής και στενών σχέσεων Μυστρά και Κωνσταντινούπολης.
* Η περίοδος αυτή, ευημερίας και δόξας, συνεχίστηκε και με το νεώτερο αδελφό του Κων/νο Παλαιολόγο (1443 - 1449), ο οποίος στέφθηκε Αυτοκράτορας του Βυζαντίου στις 6 Ιανουαρίου 1449 στον Άγιο Δημήτριο, στη Μητρόπολη του Μυστρά και ταξί¬δεψε στην Κωνσταντινούπολη την οποία υπερασπίστηκε γενναία ως τις 29 Μαΐου 1453, οπότε έπεσε ηρωικά πολεμώντας τους Τούρκους.
* Ξεχωριστός ήταν ο ρόλος του Μυστρά στα χρόνια των Παλαιολόγων, κυρίως σε πολιτιστικά ζητήματα. Η μικρή πολιτεία γίνεται πόλος έλξης καλλιτεχνών, επιστημόνων, λογίων και φιλοσόφων. Είναι γνωστή η δράση του μεγάλου νεοπλατωνικού φιλοσόφου Γεωργίου Γεμιστού Πλήθωνος ο οποίος ίδρυσε φιλοσοφική σχολή και επηρέασε με τη διδασκαλία του τη νεοελληνική σκέψη ακόμη και στα χρόνια της τουρκοκρατίας.
* Για τη βυζαντινή τέχνη, αρχιτεκτονική και ζωγραφική, ο Μυστράς αποτελεί το «κύκνειο άσμα» της βυζαντινής αυτοκρατορίας.
Το κάστρο, το τριπλό τείχος, οι πύλες, τα παλάτια, τα αρχοντικά, οι δρόμοι και οι ναοί αποτελούν εξαίσια δείγματα ενός πολιτισμού που άνθησε ως τα μέσα του 15ου αιώνα.
* Το 1460 ο Δημήτριος Παλαιολόγος παραδίδει το Μυστρά στους Τούρκους. Πολλές οικογένειες του Μυστρά θα καταφύγουν στις υπώρειες του Ταϋγέτου και θα δημιουργήσουν νέους οικισμούς.'
* Το 1464 ο στρατηγός Σιγισμούνδος Μαλατέστα προσπαθεί να καταλάβει το Μυστρά αλλά μόνο στην πόλη καταφέρνει να μπει και φεύγοντας παίρνει τα λείψανα του Πλήθωνος, τα πηγαίνει στο Ρίμινι και τα ενταφιάζει με επισημότητα στην εκκλησία του Αγίου Φραγκίσκου, όπου υπάρχει ο τάφος του βυζαντινού φιλοσόφου. Στην τουρκοκρατία ο Μυστράς γίνεται έδρα του Τούρκου διοικητή, χάνει την ακμή του και μένουν μαζί με τη Θεσσαλονίκη, τα δύο σημαντικότερα κέντρα πολιτισμού. Πηγές αναφέρουν ότι στα τέλη του 16ου αιώνα ο Μυστράς έχει 1.000 χριστιανικές οικογένειες και 200 εβραϊκές. Το 1687 καταλαμβάνουν το Μυστρά οι Βενετοί του Μοροζίνι και τον κρατούν 28 χρόνια, ως το 1715, που τον ξαναπαίρνουν οι Τούρκοι.
* Στα «ορλωφικά», το 1770, ο Μυστράς ελευθερώνεται λίγους μήνες για να δεχτεί άγρια την επίθεση των Αλβανών, που έσφαξαν και έκαψαν τα πάντα και καταδυνάστεψαν τον τόπο δέκα χρόνια.
* Με την Ελληνική Επανάσταση ελευθερώνεται και πάλι, αλλά στα 1825 καίγεται από τους Αιγυπτίους του Ιμπραήμ. Η ίδρυση της νέας Σπάρτης στην πεδιάδα από τον Όθωνα (1834), σημείωσε το οριστικό τέλος της χώρας του Μυστρά. Οι γνωστές οικογένειες πήγαν στην καινούρια πρωτεύουσα και οι περισσότεροι κάτοικοι κατέβηκαν στο Νέο Μυστρά που κτίστηκε στην πεδιάδα.
* Το ελληνικό κράτος αναγνωρίζοντας την πολιτιστική προσφορά του Μυστρά, τον κηρύσσει με Β.Δ. του 1921 προέχον Βυζαντινό μνημείο και στα επόμενα χρόνια Αρχαιολογικό χώρο, απαλλοτριώνοντας όσες ιδιοκτησίες είχαν απομείνει. Τέλος, ως μεγαλύτερη αναγνώριση, το 1989, η UNESCO συμπεριλαμβάνει το Μυστρά στον κατάλογο των μνημείων που συνιστούν την Παγκόσμια Πολιτιστική Κληρονομιά.
